Verslag 'How to': De NDS, wat is het? En hoe pakken we het aan?

Erik-Jan Boon is programmadirecteur NDS uitvoeringsprogramma

“De NDS is wat we er samen van maken!”. De NDS ziet hij als een framework, een samenwerkings-structuur waarin partijen gezamenlijk werken aan wat belangrijk is, voortbouwend op bestaande structuren en activiteiten.

De NDS richt zich op zes prioriteiten: Cloud, AI, Data, Burger & Ondernemers centraal, Digitale weerbaarheid & Autonomie, Digitaal Vakmanschap

Daarnaast zijn er vier dwarsdoorsnijdende interventies gericht op:

• collectieve oplossingen en bouwstenen
• standaarden
• IT-sourcing en bundeling van inkoopkracht
• het wegnemen van juridische belemmeringen en het implementeren van digitale wetgeving

Op alle onderdelen worden ‘versnellers’ ingericht: concrete acties die onder de NDS-vlag uitgevoerd worden. De NDS is daarmee zowel “samen dingen doen” als een verandertraject: van ieder-voor-zich naar gezamenlijke regie en minder vrijblijvendheid.

Volgens Erik-Jan heeft de NDS een reële kans van slagen als partijen samen de schouders eronder zetten. De strategie komt voort uit een breed ervaren urgentie en de wens om echt samen te werken, mede gevoed door de huidige geopolitieke realiteit. Het brede draagvlak is volgens hem het resultaat van de manier waarop de strategie is ontwikkeld: samen aan de slag gaan, zonder allesomvattend plan vooraf, gaandeweg verbeteren, met een duidelijke richting als leidraad. Het programma begint met wat er wél kan en met wie er wél wil.”

Aanjaagteams als motor van de uitvoering.

Voor elke prioriteit richt de NDS momenteel een aanjaagteam in. Deze teams zijn breed samengesteld en bestaan uit mensen met mandaat om middelen toe te wijzen en richting te geven. “De aanjaagteams zijn de facto de stuurgroep voor de dingen die we doen,” aldus Erik-Jan.
De werkwijze is pragmatisch: we gaan dingen dóen, bij problemen in gesprek, en bijstellen waar nodig. Als regels ons belemmeren om overheidsbreed te werken, dan moeten we kijken of we die regels kunnen veranderen”.

Er komen momenteel erg veel mensen en organisaties af op het NDS-team. Hoe kunnen we aansluiten, wat kunnen we doen? “Dat vind ik een hoopvolle ontwikkeling en dat moeten we vast zien te houden” zegt Erik-Jan daarover. “Dat we de mensen die enthousiast zijn, helpen om meters te maken en echt resultaat laten zien”.

Anne-Marie van der Poel - programmamanager NDS, prioriteit Burgers en Ondernemers Centraal

“Om goede digitale dienstverlening te bieden moeten we meer als één overheid samenwerken en dienstverlening in samenhang aanbieden”. Vanuit de burgers en ondernemers waarvoor we het doen. De visie van het NDS, en de publieke dienstverleners die eraan meedoen is dat we diensten meer moeten organiseren rond levensgebeurtenissen. Daarnaast streeft de NDS met deze prioriteit naar proactieve dienstverlening, integrale informatievoorziening en een uniforme manier van werken.

Een mooi voorbeeld hiervan is dat er 28 praktijkinitiatieven zijn, van samen veertig gemeenten, waarin het concept van de overheidsbrede dienstverlening al in praktijk is gebracht via overheidsbrede loketten. “Deze overheidsdienstverleners hebben de opdracht, tijd en ruimte om hulp te bieden aan burgers met specifieke vragen” aldus Anne-Marie. Zij doen dit vanuit een netwerk van uitvoeringsorganisaties en collega's, zodat zij meer integraal en vanuit één contactpersoon overheidsbrede dienstverlening kunnen aanbieden. Men is bezig met de ontwikkeling van een visie op proactieve dienstverlening. ”We hopen dat de NDS kan helpen om deze samen te implementeren in organisaties”.

Ook kijkt het programma naar technologische toepassingen die kunnen bijdragen aan overheidsbrede dienstverlening. Zoals een AI kennisassistent. En digitale dossiers die inzicht geven in de status van het contact tussen een burger en de overheid. “We werken aan één online informatievoorziening voor burgers op overheid.nl”. Dit wordt de centrale plek digitaal voor het contact met de overheid.’

Het programma bekijkt nog mogelijkheden om ketenprocessen anders te ontwerpen. “Met de NDS hebben we gezegd: we willen nu echt gaan veranderen met elkaar en voorbij de vrijblijvendheid komen”.

Jasper Kars - programmamanager NDS, prioriteit AI

Wat de NDS doet met AI is in drie onderwerpen te verdelen

1. Innovatie: Er is de afgelopen jaren bij de overheid veel geëxperimenteerd, met name met generatieve AI. Hoe kunnen we de resultaten hiervan structureel borgen? De NDS heeft de ambitie gericht te innoveren, daarvoor komt een opschalingfaciliteit, met twee functies.
   1. Regie en begeleiding. “Met een AI-opschaling kader willen we randvoorwaarden in beeld brengen en organisaties ondersteunen bij het maken van de juiste keuzes, en bij de implementatie” 
   2. Community functie. Hiervoor is Platform AI en Overheid opgericht, een overheidscommunity gericht op AI en opschalings-vraagstukken waar mensen kunnen aansluiten. “We geven dat vorm aan de hand van zes kansrijke toepassingsgebieden en streven naar minimaal één opschaling per toepassingsgebied” aldus Jasper. Voorbeelden zijn een AI-assistentie voor overheden en Gem Chat: een chatbot voor burgers voor de websites van gemeenten en mogelijk straks ook andere overheidsorganisaties. Verder werkt men aan een aanpak om ambtenaren te ondersteunen met het werken met de Omgevingswet.
2. Verantwoorde AI. Er is een vastgesteld algoritmekader: een verzameling van normen en hulpmiddelen voor compliance en verantwoorde AI- implementatie. De volgende stap is: de vrijblijvendheid voorbij. Ze werken aan een auditeerbaar kader dat voor de hele overheid bruikbaar is. En ook controlerende instanties (rekenkamers, gemeenteraden) beter in staat zijn om hun opdracht uit te voeren. Inkoop is ook een groot AI-vraagstuk. Daar wil je dat overheidspartijen samenwerken, bijvoorbeeld: welke teksten zet je in je in je inkoopvoorwaarden? Hoe ga je om met grote aanbieders?
3. Kennis en kunde. “Wij zijn met TNO een verkenning gestart voor een overheidsbrede competentie centrum dat in de behoefte aan AI-kennis en expertise kan voorzien”. Om beschikbare kennis te ontsluiten en te zoeken naar slimme manieren om kennis en expertise te delen.

Nitesh Barossa: hoogleraar Govtech en Innovatie, TU Delft en lid van de NDS raad

Nitesh ziet diverse uitdagingen die de NDS relevant maken. Zoals gebrekkige dienstverlening en data uitwisseling, beperkte uitvoerbaarheid van regelingen. Personeelstekorten. Digitale weerbaarheid die onder druk staat en strategische afhankelijkheid van Nederland op thema’s als cloud en AI.

“Dit soort opgaven vraagt om het moderniseren van onze digitale publieke infrastructuur” zegt Nitesh. De NDS raad is samengesteld om te helpen met de NDS. “Dit betekent met elkaar reflecteren, adviseren en agenderen. Hierbij moeten we als NDS-raad proberen kennis van buiten de overheid te halen, uit de wetenschap, uit Europa”. We zijn steeds meer na gaan denken over hoe we zaken collectief kunnen organiseren en decentraal kunnen implementeren." Dat is ingewikkeld, stelt hij”. Zeker op het dossier digitalisering die aan kernprocessen van organisaties raakt, waar organisaties zelf direct controle op willen houden.

Helpen om dit proces goed in te richten is voor Nitesh de essentie van wat de NDS raad kan betekenen. Daarvoor is goed luisteren belangrijk vindt hij: “Daarom ben ik ook blij dat RIC dit soort sessies organiseert! Welke dilemma's en drempels zien personen in verschillende organisaties, hoe nemen we dat dan mee en hoe brengen we daar voorstellen voor naar voren die schaalbaar zijn?”

Drie dingen waar Nitesh op wil letten zijn:

1.Dat de NDS niet in klassieke valkuilen trapt. Zoals

• dit aanpakken als een IT project, terwijl het een veranderopgave is voor de hele overheid;
• hiërarchisch werken en centraal willen implementeren. Dat werkt niet én zorgt voor weerstand.
• nalaten na te denken over hoe te handelen bij risico's, die er namelijk altijd zijn als je nieuwe dingen implementeert.

2. Dat de NDS voldoende kennis van buiten de overheid betrekt, o.a. van de markt, het onderwijs, de wetenschap. En deze partijen betrekken bij het gezamenlijke groei en leertraject. “De NDS is geen sprint, het is een marathon” stelt Nitesh.

3. Dat de NDS oude instrumenten gebruikt, maar ook nieuwe instrumenten. Denk aan afsprakenstelsels (nauwe samenwerkingsvormen van partijen uit het bedrijfsleven, de overheid en de wetenschap, die producten of diensten leveren, op basis van vastgelegde eisen), multi-helix samenwerken en steward ownership (een innovatieve eigendomsstructuur die de missie van een bedrijf beschermt door onderscheid tussen economisch belang en zeggenschap). 

Vragen?

Het bovenstaande smaakt duidelijk naar meer en er komen veel vragen op via de chat:

Met wie overleggen jullie, hoe kies je daarin, wat is de rol van het CIO-beraad? Eric Jan vertelt dat iemand vanuit het CIO-beraad in ieder team zit. “Maar naast de CIO-raad zijn er nog minimaal tachtig andere overleggen. Daar kunnen we niet allemaal langs voor een akkoord en ook niet allemaal voor een advies. We proberen gericht het goede evenwicht te vinden tussen slagvaardig zijn en meters maken enerzijds en de organisatie en de omgeving voldoende meenemen anderzijds”.  

Komen er middelen beschikbaar om de NDS uit te voeren? Eric-Jan geeft aan dat veel van de dingen die de NDS oppakt al lopen, bij veel verschillende organisaties. Geld is dan niet zozeer het probleem, wel ruimte in de portfolio. Dus de NDS kan al veel vanuit bestaande financiering en initiatieven. Daarnaast is de NDS bezig met een investeringsagenda. Met binnenkort een tussenstand en de ambitie om het halverwege 2026 af te hebben. Anne-Marie: “We hebben met de NDS een basis om dit gesprek te voeren met elkaar over hoe we het vorm willen gaan geven”. Zo hebben uitvoeringsorganisaties, ziet zij, hun handen vol met alle taken die ze moeten uitvoeren. “Hoe kunnen we daar ruimte creëren om gemeenschappelijk aan een opgave te werken die voorbij de vrijblijvendheid gaat?” Sanctioneren en zaken opleggen, is niet het streven, de NDS streeft ernaar van binnenuit een transitie in gang te zetten vanuit een gedeelde urgentie en noodzaak, waarbij het belangrijk is om met kleine stappen met elkaar inzichtelijk te maken wat er al gebeurt zegt Anne-Marie. Erik-Jan: “Daarom is het zo mooi dat de NDS tot stand gekomen is door betrokkenheid van medeoverheden, uitvoerders, departementen”. En daarom zijn aanjaagteams ingesteld. Om die dingen te doen waar behoefte aan is en energie op zit. Als het dan een gegeven moment verstandig is om ergens een standaard van te maken, gaan de partijen dat samen in gang zetten. Jasper: ”Mijn werk is ook het verbinden van partijen, via het aanjaagteam. Daar zit een mooi divers scala aan partijen in van gemeenten, provincies, waterschappen tot aan publieke dienstverleners en een aantal departementen.

Is er communicatiemateriaal, een ‘marketingkit’ beschikbaar? De ambitie is dat elk aanjaagteam in december een slag verder is vertelt Erik-Jan: Wat gaan we nou precies doen op elke prioriteit? En dan wil het uitvoeringsteam inderdaad tot communicatiemateriaal komen. “Het belangrijkste is dat die aanjaagteams gezamenlijk zeggen dit zijn de dingen waar wij van vinden dat we ze moeten gaan doen. En dat rondom deze dingen een paar organisaties zeggen: wij gaan dit trekken, en we betrekken de omgeving daarbij”.

Wat is de stip op de horizon? Erik-Jan: “Ik denk dat dat het belangrijkste is dat we tot een nieuwe normaal van samenwerking komen. Dan heb je ook geen programma meer nodig”. De NDS is een katalysator om dat in beweging te brengen. Jasper: “Specifiek op AI-gebied denk ik ook dat we slim en doelmatig om willen gaan met publieke middelen en slim innoveren. Dat betekent niet altijd achter de nieuwste innovaties aanhobbelen, maar kijken wat de maatschappelijke uitdagingen zijn. We doen het voor burgers, organisaties, ondernemers en die moeten we vooraan stellen en slim doen als één overheid. Nitesh. “Ik denk dat we uiteindelijk geslaagd zijn als wij rekening houden met de doorontwikkeling van technologie, maar ook de doorontwikkeling van de samenleving. Slagen we met de NDS de capaciteit met elkaar te kunnen ontwikkelen om collectief te organiseren en decentraal te implementeren. Wat ik dus ook merk is zoveel behoefte van de omgeving om meegenomen te worden, om gevoed te worden en waar mogelijk ook om bij te dragen. Dus daar zullen we echt vanuit het hele NDS organisatie moeten nadenken hoe we dat beter en vaker kunnen doen”.

Tips: hoe blijft je op de hoogte en doe je mee?

• Binnenkort komt er een speciale nieuwsbrief vanuit de NDS. Op de website DigitaleOverheid.nl komt 20 november een link te staan waarmee je je kunt abonneren op de nieuwsbrief. 
• Sluit je als ‘AI-er’ aan bij de community AI en overheid Platform AI & Overheid.
• Bekijk Overheid.nl - de ambitie is dat dit de centrale plek wordt voor contact tussen burgers en overheid.
• De NDS zal samen met het RIC kijken of het mogelijk is één of meer vervolgsessies op deze How to te organiseren. Hou de kalender op RIConline in de gaten of volg RIC op LinkedIn
• Zie dit rapport over de afwegingen rond AI-inzet bij de overheid  Eindrapport Generatieve AI en duurzaamheid
• Meer weten over werken met data? Bezoek Realisatie IBDS, de samenwerking in en voor een overheidsbrede en interbestuurlijke datastrategie.
• Zie voor een algemene handleiding voor transformaties (hoe voorkom ik valkuilen?): Handreiking voor transformatiegericht beleid | AWTI

👉 Wil je ook de andere 'How to"verslagen lezen kijk hier